Culinaire kruiden en specerijen worden traditioneel gebruikt als vervanging voor zout, smaakstoffen en conserveringsmiddelen1,2. Ze vormen ook een onbeperkte bron van moleculen die beschikbaar zijn om gezondheid te verbeteren3. Enkele van de gezondheidseffecten zijn antioxiderende en ontstekingsremmende effecten, die bescherming kunnen bieden o.a. tegen cognitieve achteruitgang 2, 4, 5.
Wat is het verschil tussen kruiden en specerijen?
Het belangrijkste verschil tussen een kruid en een specerij is dat een kruid altijd uit plantenbladeren komt terwijl een specerij uit een ander deel van een plant gewonnen wordt6. Dat kunnen zijn knoppen, bloemen (kruidnagel, saffraan), schors (kaneel), wortel (gember, kurkuma), fruit / bessen (kruidnagel, chili, zwarte peper) of zaden (komijn) met aromatische geuren en karakteristieke smaken2.
De smaken worden mede bepaald door de aanwezige polyfenolen, terwijl aromatische geuren te danken zijn aan de etherische oliën. Allebei zorgen zij voor een significante bijdrage aan je hersengezondheid.
Hoe beïnvloeden etherische oliën je hersenen?
Etherische olie is vluchtige olie van een plant en bestaat voornamelijk uit verschillende soorten terpenen. Terpenen zijn kleine, in vet oplosbare, organische moleculen die via het neusslijmvlies of door de huid kunnen worden opgenomen. Veel terpenen kunnen de bloed-hersenbarrière passeren. Daarom kan inademing of plaatselijke toepassing van etherische oliën een sterk effect hebben op het zenuwstelsel, waaronder je hersenen7.
Etherische oliën worden al generaties lang gebruikt om de symptomen van de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie te verlichten. Aromatherapie met essentiële oliën van lavendel, marjolein en rozemarijn kan geagiteerd gedrag bij mensen met de ziekte van Alzheimer aanzienlijk verminderen8.
Maar ook jong volwassenen kunnen baat hebben bij etherische oliën. Het extract van de etherische olie van salie bijvoorbeeld, kan het geheugen bij jong volwassen positief beïnvloeden door de onmiddellijke woordherinnering te verbeteren9.
Wist je dat:
aan het einde van de 17e eeuw de arts en botanicus Tabernaemontanus saliepreparaten adviseerde voor de behandeling van een ‘zwak brein’ en om je geheugen te versterken10?
De meest gebruikelijke kruiden in de Europese keuken zijn kruiden uit de Lamiaceae of Labiatae-familie, algemeen bekend als de muntfamilie. Tot deze familie horen basilicum, munt, oregano, rozemarijn, peterselie, salie, tijm en lavendel7. Ze bevatten enkele algemene polyfenolen en etherische oliën.
Voorbeelden van algemene etherische oliën, die goed zijn voor je hersenen, zijn carnosinezuur (rozemarijn en salie), thymol (tijm, oregano, marjolein), carvacrol (tijm, oregano, marjolein), carnosol (rozemarijn en salie), rosmanol (rozemarijn en salie) en linalool (rozemarijn, koriander en citroenmelisse)11, 12.
Carnosinezuur werkt neurobeschermend. Doordat dit zuur de bloed-hersenbarrière kan passeren, kan het de concentratie van de belangrijke antioxidant glutathion verhogen en je hersenen beschermen tegen verminderde bloedvoorziening13. Naast carnosinezuur helpen eveneens thymol, carvacrol, carnosol en rosmanol, de oxidatie van de vetten (lipiden) in hersenmembranen te voorkomen en ontstekingsprocessen te verminderen2, 14. Linalool speelt een belangrijke rol in de groei en werking van je hersencellen12.
Wat is zo speciaal aan polyfenolen van kruiden en specerijen?
De aanwezige talrijke polyfenolen in kruiden en specerijen zorgen ook voor gezondheidsbevorderende effecten4, 15. De concentratie van polyfenolen is in gedroogde vorm het hoogst4, 16. Oregano heeft bijvoorbeeld 935,3 mg polyfenol per 100 g in verse vorm, terwijl het in gedroogde vorm 6367 mg per 100 g heeft.
Weetje:
Vergeleken met andere polyfenolrijke voedingsmiddelen zoals broccoli, pure chocolade, rode, blauwe en paarse bessen, druiven of uien, bevatten kruiden en specerijen in het algemeen een iets hoger gehalte aan polyfenolen. Tegenover 935,3 mg polyfenol in verse oregano per 100 g, heeft broccoli slechts 198,6 mg per 100 g2.
Zijn er algemene gezondheidsvoordelen van polyfenolen uit alle kruiden en specerijen op je hersenen?
Polyfenolen in kruiden en specerijen zijn sterke antioxidanten die ook ontstekingsremmend en stimulerend werken, waardoor je hersencellen goed hun werk kunnen blijven uitvoeren. Daardoor spelen ze een cruciale rol bij het voorkomen en genezen van verschillende neurodegeneratieve ziektes, zoals de ziekte van Alzheimer, epilepsie en de ziekte van Parkinson17.
Antioxiderende werking
De hersenen zijn zeer gevoelig voor oxidatieve stress vanwege hun hoge metabolische activiteit, verhoogde zuurstofbehoefte en de aanwezigheid van veel vetten die makkelijk oxideerbaar zijn18. Oxidatieve stress is een van de belangrijkste oorzaken van veel hersenziektes19. Daarom kunnen de antioxiderende eigenschappen van kruiden, specerijen, maar ook planten een belangrijke rol spelen bij het voorkomen en/of verminderen van hersengerelateerde aandoeningen.
Ontstekingsremmende en immuunmodulerende werking
De meeste positieve gezondheidseffecten van kruiden en specerijen voor het voorkomen of verbeteren van neurodegeneratieve ziektes lijken te worden gebaseerd op de directe werking van de samenstellende polyfenolen gericht op specifieke receptoren of enzymen die betrokken zijn bij verschillende ontstekingsremmende routes of immuunreacties20.
Anti-apoptotische werking en neurotrofe activiteit
Twee bekende hersenziektes, de ziekte van Alzheimer en Parkinson, worden gekenmerkt door het verlies van hersencellen, die extra gevoelig zijn voor acetylcholine en dopamine. Problemen met concentreren, denken, maar ook gedrag en beweging zijn het resultaat van achteruitgang en verlies van deze hersencellen. Daarom zijn het voorkomen van het sterven van hersencellen en het bevorderen van hun overleving sleutelmechanismen om de symptomen van deze ziektes te verminderen. Naast het beschermen van neuronen tegen oxidatieve schade en ontsteking, kunnen polyfenolen in kruiden en specerijen niet alleen celdood en celvergiftiging voorkomen, maar ook het ontstaan van nieuwe hersencellen bevorderen via de stimulatie van neurotrofe factoren21.
Invloed op neurotransmitters
De gunstige effecten van kruiden en specerijen op neurodegeneratieve aandoeningen zijn voornamelijk te wijten aan hun invloed op de werking van zenuwuiteinden die de neurotransmitters acetylcholine, dopamine, GABA en glutamaat afscheiden bij communicatie tussen de hersencellen. Maar ook aan de toenemende hoeveelheid aminozuren en serotonine in de neurotransmittersystemen22.
Acetylcholine is essentieel voor de werking van je geheugen en en je leervermogen23. Het is ernstig uitgeput bij de ziekte van Alzheimer als gevolg van de achteruitgang van hersencellen, die daar extra gevoelig voor zijn (=cholinerge neuronen). Dat draagt bij aan de cognitieve stoornissen en het geheugenverlies bij mensen met de ziekte van Alzheimer21.
Polyfenolen van kruiden en specerijen lijken de afbraak van acetylcholine te kunnen remmen om de werking van acetylcholine te verlengen15, 21, 22, 24. Bovendien kunnen ze ook receptor-activiteit versterken, waardoor hersencellen beter acetylcholine kunnen gebruiken25.
Salie, citroenmirte en rozemarijn lijken beter te zijn in het verbeteren en onderhouden van de werking van acetylcholine dan pepermunt en oregano7.
Dopamine is een neurotransmitter die een grote rol speelt bij het ervaren van geluk, genot, blijdschap en algemeen welzijn. Hier lijkt curcumine een groot effect op te hebben doordat het niveau’s van dopamine, maar ook van noradrenaline, een voorloper van serotonine, kan verhogen26. Daardoor voel je je goed en kan je alles aan. Door middel van dezelfde werking helpen basilicum, tijm, safraan, salie en zwarte komijn je stemming te stabiliseren en depressie tegen te gaan17, 22, 27.
Glutamaat en GABA
Kruiden en specerijen, zoals basilicum, tijm, koriander en saffraan, zijn ook in staat om de werking van de neurotransmitter GABA te ondersteunen. Dat is extra belangrijk voor mensen die aan convulsies en epileptische aanvallen lijden, waarbij te weinig remmende GABA aanwezig is en een te veel aan de stimulerende neurotransmitter glutamaat.
Polyfenolen en andere bioactieve stoffen in kruiden en specerijen, zijn in staat om het werkingsmechanisme van GABA aan te passen en hebben daardoor anticonvulsieve en anti-epileptische effecten22, 28.
Bovendien, door hun positieve invloed op GABA, maar ook op de neurotransmitters glutamaat en serotonine, kunnen kruiden gebruikt worden om slapeloosheid te verhelpen. Koriander is hier een mooi voorbeeld van22.
Zijn er nog verschillen in de werking van polyfenolen?
De overheersende groep polyfenolen in kruiden en specerijen zijn de fenolzuren en flavonoïden (voornamelijk flavonen en flavonolen)29. Sommige daarvan zoals peterselie en kurkuma bevatten echter ook andere subgroepen van polyfenolen zoals furanocoumarines in peterselie en curcuminoïden in kurkuma, die ook kunnen bijdragen aan je hersengezondheid4.
Effect van fenolzuren op je hersenen
Gemeenschappelijke fenolzuren in de kruiden uit de muntfamilie zijn onder meer rozemarijnzuur, cafeïnezuur, ferulazuur en p-coumarinezuur2.
Rozemarijnzuur beschermt je hersenen. Het werkt antioxiderend en ontstekingsremmend. Het is in staat oxidatieve stress en celdood tegen te gaan door de werking en reactie van hersencellen daarop positief te beïnvloeden. Mede daardoor kunnen kruiden uit de muntfamilie gebruikt worden om het herstel na een hersenletsel of -infarct sneller en effectiever te laten verlopen30.
Verder staat rozemarijnzuur bekend om zijn meerdere therapeutische effecten bij de ziekte van Alzheimer7. Gezien de complexiteit van deze ziekte, waarbij veel interne processen betrokken zijn, heeft rozemarijnzuur beschermende effecten tegen o.a. vergiftiging van neuronen door ophoping van ziekmakende eiwitten, vorming van (vrije) radicalen, oxidatie van de onverzadigde vetten van celmembranen en daardoor beschadiging van de membranen zelf, schade aan erfelijk materiaal (DNA)31.
Cafeïnezuur, ferulazuur, cafeïnezuur en p-coumarinezuur dragen ook bij aan bescherming tegen oxidatieve processen in je hersenen doordat zij oxidatie van cholesterol (LDL) kunnen remmen11.
Effect van flavonoïden op je hersenen
Flavonoïden kunnen de werking van de hersenen niet alleen helpen te behouden, maar ook mogelijk cognitieve achteruitgang onderdrukken en zowel het geheugen als de andere aspecten van de hersenwerking verbeteren7, 17, 32.
Flavon apigenine komt voor o.a. in peterselie, rozemarijn, tijm, salie en rode peper. Het is bekend van zijn antioxiderende werking21. Apigenine verhoogt het antioxidantgehalte en versterkt de activiteit van het antioxidant enzym SOD (superoxide-dismutase). SOD is een belangrijke verdediging tegen oxidatieve stress in bijna alle levende cellen die aan zuurstof worden blootgesteld, vooral hersencellen4. Daarnaast is apigenine in staat om de vorming van vrije radicalen te verlagen. Bovendien verbetert apigenine de vorming van hersencellen en versterkt de verbindingen daar tussen33. Sterke verbindingen tussen neuronen zijn cruciaal voor een goede hersenwerking, waaronder je geheugen en leervermogen32.
Apigenine werkt ook ontstekingsremmend. Het verlaagt en remt het enzym COX-2 (cyclo-oxygenoase-2)34. COX-2 beïnvloedt de productie van hormoonachtige stoffen, prostaglandinen, die o.a. een rol spelen bij ontstekingen. Verder versterkt apigenine het antioxidatieve enzym SOD, die ook de afgifte van ontstekingsstofje IL-8 kan remmen, dat betrokken is bij ontstekingsprocessen4.
Bovendien lijkt apigenine de opstapeling van beta-ameloïd eiwit te remmen en daardoor de veroorzaakte schade in hersencellen te verminderen33.
Leveren specerijen extra gezondheidsvoordelen voor je hersenen t.o.v. kruiden?
Specerijen, zoals knoflook, kurkuma, en chilipepers, behoren tot de meest gebruikte specerijen ter wereld en bevatten respectievelijk S-allylcysteïne (SAC), curcumine en dihydrocapsaïcine (DHC)35.
SAC beschermt de hersencellen en activeert Nrf2, het stofje dat de expressie van genen reguleert die verantwoordelijk zijn voor het coderen van antioxiderende, ontstekingsremmende en ontgiftende eiwitten. Nrf2 is ook een krachtige regelaar van de levensduur36, 37.
Curcumine hoort tot de meest effectieve bioactieve stoffen met sterke antioxiderende werking21. Het kan relatief snel (binnen 1 uur na inname) de bloed-hersenbarriere passeren38. Het helpt met het herstel van glutathion, een van de belangrijkste antioxidanten van het lichaam. Daardoor neemt de interne antioxidantafweer toe39. Tegelijkertijd vangt curcumine radicalen weg, die o.a. zijn ontstaan na oxidatie van stikstofoxide. Stikstofoxide regelt de communicatie tussen de cellen in de hersenen. Op deze manier vermindert curcumine niet alleen oxidatieve schade aan de hersencellen, maar ook de afbraak van stikstofoxide37, 39, 40. Dat heeft een positieve invloed op de werking van je hersenen, met name je geheugen. Verder lijkt curcumine niet alleen in staat te zijn om ontstekingen te verminderen, maar ook om de activering van immuuncellen te voorkomen21, 22, 37, 41. Bovendien is curcumine een veelbelovend anti-amyloïde middel2, 37. Daarom kan het gebruikt worden bij de preventie en behandeling van chronische aandoeningen37, 42.
DHC ondersteunt de werking van de hersencellen en de bloedvoorziening naar cellen. Daardoor draagt het bij aan een vermindering van celdood. Bij de hoogste dosis kan DHC schade aan de bloed-hersenbarrière verminderen37.
Welke factoren kunnen het polyfenolgehalte van kruiden en specerijen beïnvloeden?
Een groot aantal polyfenolen komt voor in de natuur, maar er zijn veel factoren die het polyfenolgehalte van kruiden en specerijen beïnvloeden. Tot deze factoren horen o.a. de vorm (vers versus droog), de hoeveelheden, samenstelling van de maaltijd en verwerkingsmethoden4.
Een belangrijk aandachtspunt is echter de biologische beschikbaarheid en de hoeveelheden bioactieve stoffen die de hersenen kunnen bereiken. In sommige gevallen hebben de bovengenoemde bioactieve verbindingen een lage biologische beschikbaarheid37. Bijvoorbeeld, curcumine van kurkuma heeft een zeer lage orale biologische beschikbaarheid2, 37. Dat komt voornamelijk door de slechte oplosbaarheid, lage absorptie, snel metabolisme en systemische eliminatie. Als gevolg hiervan wordt de meeste ingenomen curcumine onverwerkt via de ontlasting uitgescheiden2. Om de biobeschikbaarheid van kurkuma te verhogen, wordt geadviseerd om verse kurkuma te gebruiken. In vergelijking met de droge variant, kan je lichaam verse kurkuma sneller en beter opnemen43.
Tot slotte
Op dit moment is het aantal studies bij mensen die effecten van kruiden en specerijen op hersengezondheid aantonen vrij schaars2. Dat komt doordat kruiden en specerijen complexe mengsels van bioactieve stoffen bevatten, waarbij het moeilijk is om vast te stellen welke stof welk effect heeft15. Bovendien worden er zeer weinig onderzoeken uitgevoerd met echt voedsel. In plaats daarvan worden in veel onderzoeken kruiden of specerijen gebruikt in de vorm van een capsule of extract. Dat geeft geen 100% beeld van de invloed ervan op je hersengezondheid.